Spiss Tadeusz Ludwik (1882–1954), urzędnik. Ur. 18 II w Sokalu, był synem Józefa Spisa (zob.) i Ludwiki z Lamache’ów, bratankiem Stanisława Spisa (zob.), starszym bratem Ludwika (zob.).

W r. 1888 zamieszkał S. wraz z rodzicami w Krakowie i tam uczęszczał do tzw. wzorowej szkoły powszechnej przy seminarium nauczycielskim. W l. 1892–1900 pobierał naukę w Gimnazjum św. Anny; działał wówczas w tajnej organizacji młodzieżowej p.n. «Per aspera ad astra» i przez dwa lata jej przewodniczył. Studiował następnie na Wydz. Prawa UJ. W r. 1901 był wiceprezesem, zaś w l. 1902–3 prezesem Biblioteki Słuchaczów Prawa UJ, był też członkiem Wydz. Bratniej Pomocy UJ, a w r. 1904 jej prezesem. Dn. 8 VII 1905 uzyskał tytuł doktora praw.

W l. 1905–7 pracował S. jako praktykant konceptowy w namiestnictwie lwowskim, najpierw w sekcji szkół średnich Rady Szkolnej Krajowej, potem w Dep. V (ds. szkół wyższych). W l. 1907–10 pełnił służbę przy starostwie w Tarnowie (referat spraw wojskowych oraz nadzór nad cechami); zajmował się tam wykonywaniem uchwalonej w r. 1906 ustawy o nowej ordynacji przemysłowej, przyczynił się do założenia Pow. Związku Stowarzyszeń Przemysłowych oraz Banku Rękodzielniczego (1910). W r. 1908 awansował na koncypienta. Zaangażowanie S-a na rzecz rozwoju rzemiosła tarnowskiego władze zwierzchnie potraktowały nieprzychylnie i w r. 1911 przeniosły go do starostwa w Tarnobrzegu. Przy odejściu z Tarnowa otrzymał członkostwa honorowe instytucji, przy których założeniu pracował. Po kilku miesiącach wyjechał na praktykę urzędniczą i doskonalenie znajomości języka niemieckiego do Salzburga. Opracował tam rozprawę pt. Kilka uwag nad kwestią rękodzielniczą w kraju naszym (Tarnów 1912). Po roku powrócił do Lwowa, gdzie jako komisarz powiatowy pracował w Namiestnictwie. Na zlecenie namiestnika Michała Bobrzyńskiego, który chciał wyjść na przeciw zainteresowaniom następcy tronu arcyks. Franciszka Ferdynanda zabytkowym budownictwem ludowym, sporządził S. Wykaz drewnianych kościołów i cerkwi w Galicji (Lw. 1912). W pracy tej wzywał do zaprzestania wyburzeń i podjęcia starań o konserwację tego typu budowli, oraz przedstawiał prawne podstawy ich ochrony. W r. 1913 uzyskał z powodów rodzinnych przeniesienie do starostwa w Chrzanowie, w dotychczasowej randze.

Podczas pierwszej wojny światowej zajmował się S. sprawami związanymi z mobilizacją, a następnie opieką nad uciekinierami z Galicji Wschodniej. Za swe starania o polepszenie aprowizacji powiatu otrzymał obywatelstwo honorowe Jaworzna, Trzebini i Chrzanowa. Niespodziewanie, dn. 2 I 1917 został aresztowany i spędził sześć tygodni w więzieniu sądu polowego w Krakowie, podejrzany o zbrodnię przeciw sile zbrojnej państwa austriackiego, po czym został zwolniony bez postawienia konkretnych zarzutów; prawdopodobnie przyczyną aresztu były sprawy związane z aprowizacją. Ponieważ władze wojskowe nie zezwoliły mu na powrót do Chrzanowa, został oddelegowany do starostwa w Łańcucie. Po likwidacji austriackich władz administracyjnych i policyjnych na przełomie października i listopada 1918 przeciwdziałał anarchii szerzącej się w pow. łańcuckim. Zapobiegł napaściom chłopów na łańcuckich Żydów i przy pomocy ordynata Alfreda Potockiego utworzył żandarmerię, która zwalczała bandy byłych dezerterów. W poł. listopada otrzymał od Polskiej Komisji Likwidacyjnej w Krakowie nominację na zastępcę komisarza likwidacyjnego w pow. łańcuckim. W miesiąc później, po rezygnacji komisarza Józefa Jachowicza kandydującego w wyborach do Sejmu Ustawodawczego, objął jego funkcję. Na tym stanowisku przystąpił do tworzenia podstaw polskiego aparatu administracyjnego i policji oraz zapewnił materialne zaopatrzenie dla tworzących się w okolicy oddziałów WP. Przywrócił też organizację władz gminnych. W grudniu 1919 został przeniesiony na urząd starosty w Brzesku. I tam dokonał pacyfikacji stosunków, m.in. powstrzymał napaści na Żydów, urządzane przez chłopów z sąsiedniej wsi Jadowniki. Zorganizował też akcję wsparcia dla wojska walczącego z Rosją Sowiecką, jako przewodniczący Pow. Komitetu Obrony Państwa w r. 1920. Zetknął się wówczas kilkakrotnie z mieszkającym w niedalekich Wierzchosławicach Wincentym Witosem i zbliżył politycznie do PSL «Piast».

Jako skuteczny likwidator napięć społecznych, został S. w kwietniu 1921 mianowany starostą w Tarnobrzegu, gdzie głównym jego zadaniem było zwalczenie tzw. Republiki Tarnobrzeskiej. Ponieważ premier Witos odmówił zgody na siłowe metody działania na tym obszarze, zastosował taktykę innego rodzaju. Otrzymawszy do swej dyspozycji spore fundusze rządowe, przeprowadził nowe wybory do zarządów gmin i zreformował zarząd m. Tarnobrzega, ożywił działalność Tow. Szkół Ludowych. W październiku t.r. założył dwutygodnik „Obywatel”, rozsyłany bezpłatnie, który propagował postawy solidaryzmu społecznego i lojalności wobec państwa. Z jednej strony organizował wiece z udziałem sprowadzanych spoza powiatu umiarkowanych działaczy ludowych i endeckich, z drugiej – starał się pozyskać sympatie ludności poprzez swą obecność na wiecach urządzanych przez komunistycznego przywódcę Tomasza Dąbala, dla którego żywił szacunek za jego ideowość. Zreorganizował też policję i energicznie przeciwdziałał uchylaniu się od poboru wojskowego. Jednak dopiero pozbawienie Dąbala immunitetu i wydanie go prokuraturze (podczas jego uwięzienia S. pozostawał z nim w kontakcie korespondencyjnym), umożliwiło S-owi osiągnięcie sukcesu w walce z radykalną agitacją w Tarnobrzeskiem. Podczas jesiennej kampanii wyborczej do sejmu w r. 1922 wspierał listę PSL «Piast» i przy użyciu środków administracyjno-policyjnych zwalczał propagandę komunistycznego Związku Proletariatu Miast i Wsi oraz Chłopskiego Stronnictwa Radykalnego ks. Eugeniusza Okonia. Po wyborach rozwiązał reprezentacje tych gmin, które poparły listy obu tych partii i wprowadził mianowane zarządy tymczasowe. Działalność S-a stała się przedmiotem interpelacji posła komunistycznego Stanisława Łańcuckiego w sejmie (14 XII 1922). W r. 1923 udało się S-owi po raz pierwszy przeprowadzić publiczne obchody święta 3 Maja na rynku tarnobrzeskim, gdzie do tej pory odbywały się wyłącznie wiece ugrupowań radykalnych. W dowód uznania otrzymał 1 IX t.r. obywatelstwa honorowe Tarnobrzega i Rozwadowa.

W październiku 1924 mianowano S-a radcą wojewódzkim i starostą w Rzeszowie. Tam położył koniec długotrwałemu sporowi w społeczności żydowskiej o obsadę rabinatu oraz urzędu komisarycznego zarządcy kahału, interesował się problemami ruchu spółdzielczego, działał jako prezes Polskiego Białego Krzyża i komitetu odbudowy kościoła poreformackiego. Nadal wspierał PSL «Piast», zwalczał natomiast pozostałe stronnictwa radykalne: Związek Chłopski, Niezależną Partię Chłopską, PSL «Wyzwolenie» i Stronnictwo Chłopskie. Liczne ataki prasowe (głównie na łamach „Przyjaciela Ludu”) oraz interpelacje sejmowe wnoszone przez posłów tych partii sprawiły, że po przewrocie majowym 1926 r. został przez władze sanacyjne uznany za stronnika opozycji i w grudniu t.r. usunięty z Rzeszowa drogą awansu na inspektora starostw przy urzędzie wojewódzkim w Stanisławowie; po kilku dniach przydział ten zamieniono na Lwów. S. nie zgodził się z warunkami nowej pracy i w październiku 1927 został przeniesiony na emeryturę na podstawie art. 116 pragmatyki służbowej, tj. z braku odpowiedniego stanowiska dla niego w służbie państwowej.

W r. 1933 uczestniczył S. w obchodach 25-lecia instytucji rzemieślniczych w Tarnowie, przy których założeniu pracował. W tym czasie zmienił nieco orientację polityczną i przyłączył się do nowo utworzonej partii – Zjednoczenia Chrześcijańsko-Społecznego (ZChS), krytycznego wobec antysanacyjnej polityki przywódców chadecji; dn. 29 IV 1934 został wybrany na wiceprezesa pierwszego koła ZChS w Rzeszowie. W r. 1936 ogłosił pamiętniki pt. Ze wspomnień c.k. urzędnika politycznego (Rzeszów). Działalność w rzeszowskich instytucjach spółdzielczych (jako członek wydziału Okręgowego Tow. Rolniczego zasiadał w Radzie Nadzorczej Spółdzielni Rolniczo-Handlowej «Gospodarz», ponadto był członkiem Rady Nadzorczej Spółdzielni Jajczarskiej oraz doradzał dyrekcji Banku Ziemi Rzeszowskiej), które w czasach kryzysu ekonomicznego zbankrutowały, naraziła S-a na proces sądowy; przed oskarżeniami bronił się w broszurze Raz trzeba powiedzieć prawdę! Upadek spółdzielni rzeszowskich w rzeczywistym świetle (W. 1938). W okresie niepokojów społecznych na wsi pod koniec l. trzydziestych usiłował odegrać rolę pośrednika między władzami państwowymi a Stronnictwem Ludowym. Wobec odmowy współpracy ze strony Macieja Rataja, w sierpniu t.r. próbował pozyskać Witosa, przebywającego na emigracji politycznej w Czechosłowacji. S. był udziałowcem spółki akcyjnej «Fabryka Porcelany i Wyrobów Ceramicznych» w Ćmielowie.

Po drugiej wojnie światowej S. powrócił do współpracy z ruchem ludowym. Jako radny Woj. Rady Narodowej w Krakowie należał do Klubu PSL, który ukonstytuował się na wiosnę 1946; w Radzie przewodniczył Komisji Kontroli Społecznej. W r. 1946 na łamach „Piasta” ogłosił artykuł wspomnieniowy Wincenty Witos. Przyczynki do charakterystyki osoby (nr 4). T.r. z ramienia PSL wszedł w skład komisji, która w Krakowie obliczała wyniki głosowania w referendum ustrojowym (30 VI). S., wg relacji Edwarda Kalety, «ani na chwilę nie odszedł z komisji, nie pozwolił na żadne przeróbki», czym walnie przyczynił się do tego, że jedynie w Krakowie podano prawdziwe wyniki głosowania (na pierwsze pytanie o zniesienie senatu 84% odpowiedzi odmownych). S. był też członkiem Miejskiej Rady Narodowej w Krakowie i w lutym 1947, z polecenia jej Prezydium, organizował klub skupiający radnych bezpartyjnych. S. był odznaczony austro-węgierskim Krzyżem Jubileuszowym. Zmarł 18 VI 1954 w Krakowie, pochowany został na cmentarzu Rakowickim tamże.

S. był żonaty z Zofią z Szymkiewiczów i miał dwoje dzieci: Wandę (1906–1968), zamężną Podhorodecką, oraz Stanisława (1912–1993), prawnika.

Portret pędzla Z. Wierciaka, olej, w posiadaniu prywatnym; – Cegiełki wawelskie, Kr. 1972; – Cimek H., Tomasz Dąbal 1890–1937, Rzeszów 1993; Danielewicz J., Republika tarnobrzeska, „Z pola walki” 1961 nr 2; Draus J., Stronnictwo Pracy w województwie rzeszowskim 1945–1946–1950, Rzeszów 1998; Lipiński P., Liczą, liczą, ciągle nie „tak”, „Gaz. Wyborcza” 1996 nr z 29–30 VI (tu relacja E. Kalety); Łańcut. Studia i szkice z dziejów miasta, Red. W. Bonusiak, Rzeszów 1997 s. 196–7, 199–200; Obrona państwa w 1920 roku, Red. W. Ścibor-Rylski, W. [b.r.w.] s. 502; Rawski J., „Republika Tarnobrzeska” w świetle źródeł i wspomnień adiutanta Powiatowej Komendy Wojsk Polskich w Tarnobrzegu, Tarnobrzeg 1993; Rek T., Ksiądz Eugeniusz Okoń 1881–1949, W. 1962; „Republika Tarnobrzeska” w świetle faktów i dokumentów, Oprac. Z. Trawińska, A. Ciulik, Rzeszów 1958 s. 48–50, 55–7, 61; Ruch ludowy na Rzeszowszczyźnie, Red. S. Jarecka-Kimlowska, L. 1967; Stankiewicz W., Konflikty społeczne na wsi polskiej 1918–1920, W. 1963; Tarnów. Dzieje miasta i regionu, Red. F. Kiryk, Z. Ruta, Tarnów 1983; – Sprawozdanie dyrektora c.k. Gimnazjum Nowodworskiego czyli św. Anny w Krakowie za r. szk. 1899, Kr. 1899 s. 62; Szematyzmy Król. Galicji za l. 1905–14; – Marczak M., Powstanie i upadek tarnobrzeskiej efemerydy „Obywatel”, w: tegoż, Tarnobrzeg, Z dziejów miasta i powiatu, Tarnobrzeg 2000 s. 303; Posłowie rewolucyjni w sejmie (lata 1920–1935), W. 1961; Słomka J., Pamiętniki włościanina, [Wyd.] W. Stankiewicz, W. 1983; Witos W., Moje wspomnienia, Paryż 1965 III; – „Gaz. Łańcucka” 1997 nr 11; „Głos Ziemi Tarnobrzeskiej” 1923 nr 1; „Piast” 1946 nr 36; – Arch. UJ: sygn. WP II 240– 246, WP II 414, WP II 523; B. Jag.: sygn. 10 339 III k. 101, sygn. Przyb. 687/88; B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: sygn. 4700 t. 5 k. 13–16, sygn. 4855; – Informacje Ludwika i Anny Spissów z Kr. oraz Zarządu Cmentarza Rakowickiego w Kr.

Andrzej A. Zięba